Zvjezdana prašina Gordane Kuč - Petar Ćuković
U jednom sad već dosta starom tekstu, pisanom bezmalo prije dvije decenije za katalog poznate sarajevske izložbe »Jugoslovenska dokumenta '89«, govoreći o karakteru tradicionalnog crnogorskog socio-kulturnog prostora, napisao sam kako je za taj »tvrdi« prostor karakteristična javna dominacija »muškog« elementa, ili, drugačije (i vjerovatno preciznije) govoreći potiskivanje »ženskog«. Slutio sam tada da će spora, no ipak izvjesna urbanizacija, i njoj imanentna subjektivizacija ovoga prostora sasvim sigurno teći i uz paralelno oslobađanje i otkrivanje ove »mekane« energije svijeta, koja će, dakako, bitno pridonositi i mijenjanju karaktera lokalne kulture. I zaista, kao da je tokom protekla dva desetljeća čitav talas »ženske« energije, dakako u njenim različitim oblicima ispoljavanja, koji, naravno, nadilaze aktuelne »rodne« dispute, a osobito partikularizme tzv. feminističkih pokreta i praksa, kao da je, dakle, ova polimorfna i univerzalna energija plavila našu kulturu, i kao da su »bojna koplja, sablje, topuzi i džeferdari«, deseterački narativni patos i pretenciozna kosmička metafizika, kao eminentni znakovi lokalnih faličkih fantazama, neprestance uzmicali pred paučinastim nitima i vezom, pred čipkom, svilom i mlijekom, koji su premrežavali, i premrežuju, ili se po njima razlivaju, naše nove, urbane kulturalne prostore.
Ovaj složeni i očito nezaustavljivi proces rehabilitacije »ženskog« elementa u jednom tradicionalnom muškom prostoru, svakako ima duboke sociološke, kulturne i psihološke razloge. Ali, ono što je u njemu možda najdragocjenije, jeste što on može da bude shvaćen i kao neka vrsta dekonstrukcije dominantne kulturne paradigme ovoga prostora, kao lokalna varijanta aktuelnih globalnih izražajnih postupaka i trendova, tačnije kao nešto šire shvaćena njihova paralela, sa svim neizbježnim specifičnostima koje jedan takav proces u mjerilu lokalnih zbivanja podrazumijeva. A kada je već riječ o globalnim procesima, valja istaći kako se ova domaća »dekonstrukcija« odvija zapravo u opštoj atmosferi velike rezignacije, kao neke vrste »nulte tačke« do koje su došle kultura i njeni nepregledni umjetnički jezici u sumrak jednog protivrječnog, uzbudljivog, turbulentnog i nesrećnog vijeka, vijeka uzdignutih velikih nadanja i isto tako velikog i tragičnog pada. Ovu »nultu tačku«, ovu nepreglednost i »ravnodušje« kao da izvrsno odslikava retoričko pitanje koje je na početku jednog predavanja održanog sredinom devedesetih godina prošlog vijeka u Vršcu, postavio dr Laslo Beke, poznati istoričar umjetnosti, i u to vrijeme direktor čuvene budimpeštanske umjetničke institucije Mičarnok. Otpočinjući, naime, to svoje predavanje, Laslo Beke se je zapitao: »Ali, kome je umjetnost danas uopšte potrebna? Koga danas umjetnost uopšte interesuje?« I, dakako, u odgovorima na ova amblematska pitanja upućenog umjetničkog kritičara na izmaku jednog umornog vijeka, sugerisao elementarnu dijalošku funkciju umjetnosti, prije svega u smislu bazičnog »subjekt – subjekt« odnosa, dakle odnosa intersubjektivnosti, a tek potom na relaciju kultura – kultura, kao suštinsko opravdanje smisla postojanja umjetnosti i u tako haotičnom i nepreglednom vremenu kraja vijeka i navodnog »kraja istorije«, ili maglovitih, nejasnih putanja »novog milenija«.
I upravo ova elementarna intersubjektivna relacija kao osnovno ležište smisla umjetničkog djelovanja danas, predstavlja važnu tačku dodira globalne situacije u umjetnosti aktuelnog vremena sa njenim ovdašnjim, problemski najinteresantnijim lokalnim ispoljavanjima, nezavisno od toga što se socio-kulturni konteksti na globalnom i lokalnom nivou u značajnoj mjeri razlikuju.
Rast i afirmaciju krhke subjektivnosti ovdje, u nas, moguće je, dakle, čitati i kao pojačani, iako zakašnjeli, rast urbanog senzibiliteta, a posebno kao »prirodno stanje« (ili izvor) iz kojeg osnovnu energiju danas crpe i naše »žensko pismo«. Jer grad nije obavezno poprište »alijenacije«, »otuđenja«, nemogućnosti subjekta da se realizuje, kako to često evidentira sociologija koja se nadahnjuje sa površina Marxove misli, već je upravo on, grad, mjesto gdje subjekt artikuliše miceličnu mapu svojih »novih itinerera«.
U talasu mlađih autora koji su obilježili i obilježavaju upravo ove »nove itinerere« na našoj novoj umjetničkoj sceni važno mjesto pripada Gordani Kuč. Daleko od »razuzdane gomile«, daleko od društvenog »glamura«, od svjetlosti reflektora, mikrofona i uključenih kamera, bez želje za osvajanjem »počasti« i javnih »priznanja«, sa otmenošću koja po pravilu prati one koji s najvećim oprezom i upitanošću svoj rad, svoju duboku intimu, predaju na uvid drugima, ova je umjetnica pažljivo odabirala i vrijeme, i mjesto, i okruženje, za svoje javne nastupe.
Nema sumnje, svi njeni radovi pripadaju sasvim specifičnoj kulturi »intimizma«. Najprije je ovaj »intimizam« demonstriran u slikama čija formalizacija je bila zasnovana na oblikovanju izvjesnog unutrašnjeg »rama«, »rešetke«, ili »armature« oko koje se onda gradila formalna struktura cijele slike[1]. Ova unutrašnja »armatura«, kao i cijela struktura slike opirala se svakoj brzoj identifikaciji, upućujući na zaobilazne strategije »prepoznavanja« naslikanog »objekta« kao nečeg što se autonomno gradi u nekoj potmuloj atmosferi, kroz zatvorene, hermetičke, neprozirne postupke »pounutarnjenja« jezičkih operacija kojima se »uvrću« zagonetne, zagasite forme u striktno omeđenom polju slike, unutar kojeg kao da se zapravo »učauruje« samó biće umjetnice. Dakako, ovakva radna strategija, koja je suštinski zasnovana na preziru prema spoljašnjem svijetu, na otvorenom eskapizmu iz njegovih varijabilnih, nesigurnih socijalnih, kulturnih, vidljivih evidencija, indirektno je upućivala na vrijednosti svake konkretne subjektivnosti, na krajnju nedokučivost svakog pojedinačnog ljudskog iskustva.
Na odlučnoj afirmaciji ove subjektivnosti, tako zapuštene u javnom životu kolektivnih, masovnih društava, zasnovana je strategija i sljedećih ciklusa radova Gordane Kuč: serije dugačkih papirnih traka kao da su neka vrsta intimograma na kojima su ostali dnevnički ogoljeni zapisi – linearne putanje, zaokreti, tačke, staništa, paučinaste mreže – »izvještaji« o nekom tajnom, važnom postojanju[2]. Namjerno u povodu ovih radova upotrebljavam pojam »izvještaj«, umjesto, recimo »izraz«, budući da je »izvještaj« bliži nekoj ekspresivnoj neutralnosti i izražajnoj suzdržanosti vizuelnih znakova na ovim dugim trakama, koje kao da su isječene prema konkretnim dimenzijama izložbenoga prostora, a suštinski su zapravo dio jednoga neprekinutog, beskonačnog, nedoglednog »kosmičkog« papirusa. Uzbudljivost ovih radova ne počiva, dakle, u formalno-estetskim vrijednostima međuodnosa znakova upisanih na površinu ovih beskonačnih traka, rasprava o njima vodi u potpunu zabludu, njihovo suštinsko značenje, njihova paradoksalna, visokosubjektivistička konotacija počiva upravo u ovoj »neekspresivnosti«, u skoro jednoličnom, monotonom ritmičkom opetovanju i pretvaranju u djelanje bez kraja ovog evidentiranja pukog, nepromjenjivog, čistog postojanja! Jer to je jedino nedodirljivo, čisto i neiskvareno subjektu danas preostalo!
Praktično isti smisao intimografije, uz nešto drugačiju formalizaciju, koja podrazumijeva možda manje dramaturške »neizvjesnosti«, ali i više metodičkog principa »gradnje«, imaju radovi malog formata, u kojima dominiraju kolažne aplikacije različitih materijala[3], a koje je Gordana Kuč s razlogom izlagala zajedno sa radovima o kojima je upravo bilo riječi.
Kada su prvi put bile izložene, brojne trake-intimogrami, u relativno pravilnom rasporedu, zaposjedale su na neki način cijeli unutrašnji volumen jedne galerijske prostorije, budući da su, udaljene od zidova na kojima bi se uobičajeno očekivalo njihovo viđenje, kao razmotane »rolne«, u slobodnom padu »visile« sa visokog stropa sve do samog poda galerije. Ovakva markacija »vazdušnog« volumena unutrašnjeg galerijskog prostora kao da je »rasterećivala« spekularne aktivnosti posmatrača, rad oka »na distanci«, prebacujući dio receptivnih »obaveza« na njegovo tijelo i vrelinu iskušenja njegovih »ulovljenih«, nepredvidivih fizičkih putanja u jednom tananom lavirintskom prostoru bez početka i kraja.
Kada je jednom srećno »otkriven«, ovaj model aktiviranja i iskušavanja tijela posmatrača, njegovog hvatanja u suptilno razapete mreže vazdušastih koordinata, doživio je još dvije zanimljive artikulacije. Najprije u Plavom dvorcu na Cetinju, u okviru Cetinjskog bijenala 1997. godine, gdje su receptivne potencije tijela posmatrača aktivirane još striktnije: intimogrami su aplicirani na unutrašnju i spoljašnju stranu metalnog nosača u vidu duge, otvorene, pravilno ritmovane spirale koja oblikuje neku vrstu tunela u koji je posmatrač pozvan da uđe. I stereotip galerijskoga prostora kao mjesta standardne socio-kulturne komunikacije ovdje je doveden u pitanje, u njegovoj unutrašnjosti »zahvaćen« je, obilježen i naglašen ekskluzivni prostor elementarne »subjekt-subjekt« relacije, najznačajnije, temeljne relacije u polju umjetničkoga smisla na koje upozorava Laslo Beke, s onu stranu uobičajenih socijalnih, kulturnih, životnih kodova, s onu stranu etablirane mreže znakova i uputstava, zaposjednuta je i određena izolovana, suverena teritorija neprikosnovenog carstva intime i subjektivnosti. A tijelo-biće je pozvano i upućeno u neku vrstu akceleratora, u eksperimentalnu komoru pročišćenja kroz egzegezu susreta dvije čiste subjektivnosti.
U sjajnom radu »Dnevnici na uvid«, realizovanom u okviru projekta »Orhideja«, na Cetinjskom bijenalu 2004, u jednoj ćeliji bivšeg zatvora »Bogdanov kraj«, tijelo posmatrača je pozvano u unutrašnjost ćelije, ali mu je istovremeno ulaz onemogućen! U sredini prostorije, na visokom drvenom postamentu postavljeni su dnevnici koje je umjetnica pisala u dobu rane adolescencije, dakle svjedočanstva o najdubljoj, ranjivoj intimi jedne rane mladosti, intimi koja se najčešće pomno skriva, bivajući zaštićeno polje nedodirljive, neobjavljene svete tajne. Upravo zbog ove svetosti, oko uzdignutog postamenta, cijeli unutrašnji volumen ćelije premrežen je gustom unakrsnom mrežom ispletenom od prozirnog ribarskog konca, a sakrament dnevnika sačuvan od »uvida«, od oskvrnuća! Tijelo je osujećeno, i uz pomoć oka kojemu su sada »vraćene ingerencije«, pretvoreno u subjekt »tinjajuće želje«, žudnje za neuhvatljivim, stalno izmičućim objektom. I blistava formalizacija ovog rada pothranjuje i raskošno obogaćuje ovu žudnju: objekt je vidljiv i tu je, takoreći na dohvat ruke, na postamentu od konkretnog, ubjedljivog, tvrdog, ne previše uglačanog sirovog drveta, fizičke mjere njegove vidljivosti su određene postavljanjem nešto iznad prosječne očne vizure, dnevnici su iz pomalo donjeg rakursa vidljivi kao rastvorene knjige, pri čemu stranice, niti rukopis, pa dakle ni njegov sadržaj, nijesu dostupni. A paučinasta mreža, omogućujući prozirnost i vidljivost, i istovremeno bivajući, upravo tako prozirna, nepremostiva prepreka neutoljive želje, sugeriše tananost i svetost subjektivnosti, svake subjektivnosti, sad već ne »čiste«, poput one koju smo mogli vidjeti na trakama-intimogramima, već konkretne, socijalno povjestvovane subjektivnosti, uhvaćene, bolje reći bačene u nepredvidive, često nemilosrdne »ralje života«. Otuda je tamnička ćelija i bila pravo mjesto za artikulaciju ovakvog rada i on je zapravo predstavljao i neku vrstu hommage-a mjestu, odnosno onima koji su na tom mjestu bili izloženi najvećim poniženjima i nesagledivoj patnji, budući da su najčešće osuđivani zbog toga što su »drugačije mislili«, što su dakle bili »subjekti misli«, nosioci »visoke subjektivnosti«, uvijek praćene odbranom prava na najintimnija lična uvjerenja!
Iz zatvorskog ambijenta Gordana Kuč vratila se zvjezdanoj prašini vlastitog ateljea. Iz jednog socijalno nepoželjnog prostora evo je opet, natrag, u drugom, zapravo u prvom, u prostoru koji i sám najčešće predstavlja neku vrstu socijalnoga geta: u njemu i danas prebivaju oni što, zaludu, ranjivi, bilo svijeta ćute »nad milionima«, u njemu, jednako i danas, zebe srce onih što se kreću u tananom prostoru između duše i tijela! Otuda prašina, stvarna prašina sopstvenog ateljea, koju Gordana Kuč u posljednjim radovima aplicira na slikarsko platno, nije samo gest odlučnog, prezirnog eskapizma iz svijeta etabliranih socio-kulturnih znakova i njihovih mreža, dakle mreža u kojima je prašina nešto »nepoželjno«, »nečisto«, »nedostojno«, a u umjetnosti svakako »neočekivano« i »nezamislivo«, nego je zapravo i uzbudljiva, skoro klasična, ali ne manje jedinstvena priča o tome kako, čak i fizički, materijalno posmatrano, iz ne-bića, ili gotovo ne-bića, tvoračkom voljom i snagom nastaje biće. I kako ovo biće pomiruje i prevladava vrijeme: sve izlagačke aktivnosti, sav radni napor izvan ateljea, svi intervali koji na kraju obznanjuju ovu ili onu formu umjetničkog djelovanja Gordane Kuč, sve to kao da nezainteresovanim, neumoljivim djelanjem bez kraja »prekriva« zvjezdana prašina njenog ateljea, sve kao da je na kraju raspršeno u magličastom prostoru što neodoljivo podsjeća na prizore i tajnu kosmičke ikonografije! I kao da je sve ponovo vraćeno nazad, tamo odakle je jednom i došlo, i kao da su su se i duša subjekta, konkretnog, jedinstvenog subjekta umjetnice, a onda dakle i naše duše, rasule bez nade u ovoj izmirujućoj, zagonetnoj, nedokučivoj, apsolutnoj maglini!